Осыған дейінгі күтулер
2024 жылдың нәтижелері жоспарланғаннан да нашар болды. 2024 жылы ЖІӨ 4,8%-ға өсті, жоспар 5,3% және мақсат 6% болғанымен, инфляция 6-8% мақсатынан асып, 8,5%-ды құрады. Инвестициялар 30%-ға қысқарды, ал теңге АҚШ долларына қатысты жыл ішінде 20%-ға, желтоқсанда 10%-ға әлсіреді. Ұлттық банк қайтадан валюталық интервенциялар жүргізді, мемлекеттік компаниялардың валюталық түсімдерінің 50%-ын міндетті түрде сату қайта енгізілді.
Бюджеттік дағдарыс басталды: салықтар жоспардың тек 80%-ы жиналды, 2 трлн теңге тапшылығын Ұлттық қордан жабуға тура келді.
Экономикалық өсудің динамикасы жеткіліксіз деп мойындады Қазақстан премьер-министрі Олжас Бектенов. Электр және жылу энергетикасы, су шаруашылығы, газ тасымалдау жүйесі, жолдар, инженерлік желілер мен инфрақұрылым қаржыландырылмаған күйінде қалуда.
Дегенмен президент «қаншалықты қиын болса да, үкімет толық экономияны қамтамасыз етуі, белді қатайтып, қаражатқа сай өмір сүруі керек» деп санайды.
2000 жылдардың басынан бері Қазақстанға әсер еткен өсім факторлары: мұнай мен металдарды өндіруге және қайта өңдеуге шетелдік инвестициялардың елеулі көлемі, Астананың құрылыс жұмыстары, қазіргі уақытта дерлік жұмыс істемейді.
Тоқаев «өткен жылдың тоғыз айында тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 12,7 млрд долларды құрады, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 36%-ға аз» екенін еске салды. Үкімет инвестицияларды тарту жұмыстарын күшейтуі керек, әсіресе сыртқы нарықтарға бағытталған перспективалық әдістер мен процестерге негізделген жобалар бойынша, — оларды «әдетте шетелдік инвесторлар ұсынады».
Сондықтан «ең жақын көршілермен» өнеркәсіп, транспорт және логистика, IT-сектор, АӨК саласында жаңа деңгейдегі ынтымақтастыққа көшу қажет, «Қытай, Ресей, АҚШ, Еуропа Одағы, Таяу Шығыс, Азия елдерімен» ірі инвестициялық жобалардың дамуын «арнайы бақылауда ұстау» керек. Қазақстандағы өсу нүктелері туризм, АӨК және энергетика, соның ішінде, ядролық энергетика болуы тиіс. Енді үш АЭС салу туралы мәселе қозғалып отыр.
Бюджет-салық реформасының мәні
Үкімет бюджеттік консолидация және цифрландыру арқылы, оның ішінде әлеуметтік шығындарды бақылау арқылы мәселелерді шешуді жоспарлап отыр. Мемлекет кірістерін көбейтіп, экономиканы өзгертіп, инвестициялар базасын кеңейтуі тиіс бюджет-салық реформасы. Парламентте ұзақ уақыт бойы талқыланып жатқан Салық кодексінің жобасы компаниялардың ҚҚС бойынша салық салу шегін бес есе төмендетуге және ставканы 12%-дан 20%-ға көтеруге негізделеді. Еңбек ақыдан салықты сату салықтарына ауыстыру «кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады, оларға қажетті қаржылық резервтерді құруға мүмкіндік береді», «бизнестің қызметкерлердің жалақысын көтеруіне мүмкіндік береді» және бюджетке 5-7 трлн теңге қосады, деді Қазақстан ұлттық экономика вице-премьері Серік Жұманғарин.
Әлеуметтік маңызды азық-түлік өнімдері нарығы икемді емес. Онда тұтынушылар кетпейді. Бұл секторда ҚҚС-ның көтерілуі өндірушілер тарапынан тұтынушыға міндетті түрде беріледі, өйткені олар ешқайда кетпейді, деп түсіндірді ол Алматыдағы журналистермен кездесу кезінде.
Басқа жағдайда — азық-түлік емес тауарлар секторында: егер өндірушілер бәрін тұтынушыға аударса, бірақ сол себепті нарық икемді болғандықтан, тұтынушылар «аяқтарымен дауыс береді». Олар отандық өндірушілердің импорттық шалбарын немесе аяқ киімін сатып алатын болады. Онда, скорее всего, салықтық жүк өндіріс пен тұтыну арасында бөлінеді.
«Біз осы мәселелердің бәрін есептейміз. Бүгінгі күні 137 мың ҚҚС төлеушіміз бар. Нақты 2,3 миллионнан 88 мың төлейді. Жалпы 4%», — деді ол.
Нәтижесінде, ҚҚС төлейтіндердің басым көпшілігі компоненттер, тауарлар сатып алады, олар жеңілдікті режимде жұмыс істейтіндер, ҚҚС төлемейтіндер. Нәтижесінде, олар өздерінің өндірген тауарларын сатқан кезде, бюджеттің 12% көлемінде ҚҚС аударуға мәжбүр болады.
Ал ҚҚС-ның мәні — олай емес. ҚҚС — есепке алу салығы. Ол — жанама. Сіз біреуден ҚҚС аласыз, одан тауар сатып алғанда, өз тауарыңызды белгілі бір үстеме бағамен жасайсыз, сізде басқа ҚҚС пайда болады, оны тізбек бойынша әрі қарай есептейсіз, және сіз екі салық арасындағы айырманы төлейсіз: сіз бұрын төлеген салықты шегересіз, және сіз есептеген салықты қосасыз. Олардың арасындағы айырма, орташа есеппен, 4-5% құрайды, деп атап өтті вице-премьер.
Яғни, ҚҚС-ны 12%-дан, мысалы, 20%-ға көтеру, кәсіпорынға жүктеме береді, орташа есеппен, максимум, бөлшек салықтан, сіз барлық соманы төлеуге мәжбүр боласыз, есепке алу салығына, сіз тізбек бойынша төлейсіз, барлығы 4%. Кәсіпорынға үлкен жүктеме жасамайды.
Бірақ «еңбек ақы қоры (ЕПҚ) жүктемесінің төмендеуі екі нәтиже береді:
- жұмыс беруші осы соманы ЕПҚ-ны төмендету үшін үнемдей алады, немесе ол бұл ЕПҚ-ны қалдыра алады, сонда
- қызметкерлердің жалақысы өседі. Біз жұмыс берушілердің екінші нұсқаны таңдауы үшін ынталандырамыз. Ең болмағанда, негізгі жұмыс берушілермен», — деп уәде берді Жұманғарин.
Сондықтан бұл реформа – «үлкен фискалдық маневр, ол, бірінші кезекте, біздің экономикамызды заңдастыруға, салықтардың жиналуын арттыруға мүмкіндік береді», бірақ, жалпы, біздің өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және салықтық акцентті өндіріс секторынан тұтыну секторына ауыстыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан осал топтар зардап шегеді. Бюджеттік секторда үлкен проблемалар болуы мүмкін. Кедейлер бұл реформаны сезбеуі керек. Бұл, қазіргі уақытта тұрғын үй-коммуналдық секторды реформалау сияқты: жаңа тарифті төлей алмайтындардың барлығы тұрғын үй көмегімен қамтамасыз етіледі. Мақсатты. Жалақылар индексацияланады. Сонымен қатар, осы реформаның аясында үкімет дәрігерлер мен мұғалімдердің жалақысын едәуір көтеруді қалайды, бұл мамандықтардың мәртебесін көтеру үшін, мектептерді мұғалімсіз, ауруханаларды дәрігерсіз салмау үшін.
Ал бастысы, «біз 2026 жылы 8% ЖІӨ-ге тең даму бюджетін 2,5 есеге көтеруді қалаймыз. Біз оны 20%-ға жеткізгіміз келеді. 2026 жылғы бюджеттің даму бюджеті тіпті 8%-дан емес, 6%-дан тұрады. Егер салық реформасы қолдау тапса, 1 қыркүйекте парламентке 20% даму бюджетімен келеміз».
Даму бюджеті, ең алдымен, инфрақұрылымға, жолдарға, даму институттарына, Қазақстанның макроразвитиясына бағытталады.
«Аграрлық кредиттік корпорацияға,