Қазақстан Республикасының Конкуренцияны қорғау және дамыту агенттігі (КҚДА) жаз айларында сауда желілері мен ірі сауда объектілері тарапынан азық-түлік ритейлі қызметтеріне жүргізілген талдау нәтижелерін жариялады. Талдау барысында желілердің өндірушілерге ұсынып отырған қосымша қызметтерден 70%-ға дейін пайда табатыны, ал сауда үстемесінің үлесі 30%-дан сәл ғана асатыны анықталды.
Өндірушілер «жоқ» деп атайтын қосымша қызметтер тек сауда желілерінде кездеседі, олар басқа сауда форматтарында жоқ: «үй жанындағы» шағын дүкендерде, көптеген базарларда, жанармай құю станцияларында, кафелер мен қонақ үйлерде.
Неліктен бұл қызметтер «жоқ»? Себебі оларды сауда желілері емес, бірақ оларға ақы алынатыны рас. Осы «қызметтердің» ауыртпалығы, оларға ретробонустар, тауарды орналастыру қызметтері, жарнама орналастыру, промоакцияларды өткізу, «желідегі кіру» бонусы және басқа да қызметтер жатады, өндірушілердің мойнына түседі. Антимонополиялық орган желілердің жылына үш рет - квартал, жартыжылдық және жыл бойы ақпараттық қызметтер үшін сыйақы алатынын анықтады.
Азық-түлік секторындағы салалық одақтар отандық өндірушілерге монополист сауда желілері тарапынан жасалған құлдық шарттар туралы дабыл қағуда.
КҚДА-ның аналитикалық мәліметтері жарық көргеннен кейін, желілердің елдегі үстемдік жағдайын пайдаланып, өндірушілерге өнімдерін сату үшін құлдық шарттарды мәжбүрлеу фактілері расталды. КҚДА-ның есебіне сәйкес, Қазақстанның азық-түлік ритейлі кез келген қиянаттар мен бұзушылықтар үшін қолайлы жағдайға ие, ал сауда желілерінің мүдделері Қазақстан өндірушілерінің және тұтынушыларының құқықтарынан, сондай-ақ отандық экономиканың мүдделерінен жоғары тұрады.
Есеп 2021-2022 жылдар аралығында еліміздің барлық өңірлеріндегі 125-ден астам ірі ішкі сауда субъектілерінің азық-түлік ритейлінің қызметін қамтыды. Онда ритейл нарығында сауда желілері мен өнім жеткізушілері арасындағы қарым-қатынастарда мәселелер бар екені, желілердің өндірушілер мен жеткізушілердің құқықтарын шектейтін шарттарды мәжбүрлеуіне байланысты, ұзақ уақыт бойы байқалып отырғаны көрсетілген.
Желі тарапынан «жоқ» қызметтерден 70%-ға дейін пайда табылатыны, ал сауда үстемесінің үлесі 30%-дан сәл асатыны анықталған кезде, нарық қатысушыларының мойындауынша, бұл экономиканың емес, өндірушілерден «ақша шығару» мақсатында жасалған маскировкадағы рэкет туралы болып отыр. Нәтижесінде, қазақстандық өнім өндіру көлемі қысқарды, себебі өндірушілер өз өнімдерін әділ бағамен сата алмайды.
Сауда желілерінің өндірушілермен және жеткізушілермен жұмыс істеу тәсілі, сонымен қатар, барлық аталған «қызметтер» өнімнің құнына қосылып, оны тұтынушылар үшін қымбаттатып, импортпен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз етеді. Сонымен қатар, импорттық азық-түлік осындай жағдайларда жергілікті өнімдерден неге жақсырақ болатыны бірнеше рет айтылды. Ең алдымен, бұл көршілес елдердегі азық-түлік өндірушілеріне мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдаудың жоғары деңгейі.
Бізде Ресей мен Беларусь өндірушілерінің көп өнімдері бар. Бірақ Ресейдің фермерлерді дамыту мен қолдауға Қазақстаннан 5 есе көп қаржы бөлетініне назар аударуымыз керек. Ал Беларусь, салалық одақтардың мәліметтері бойынша, 8-9 есеге дейін көп. Сондай-ақ, Беларусьте мемлекеттік деңгейде отандық азық-түлік 70-80% сауда сөрелерінде болуы тиіс деген принцип бекітілген. Ресейде сауда желілері, дәстүр бойынша, сауда үстемелерінен пайда табады, ал ретробонустар немесе басқа «жоқ» қызметтерден емес.
Қазақстандағы салалық одақтар сауда желілерінің, негізінен, сауда бизнесінің негізгі экономикалық принциптеріне нұқсан келтіретінін атап өтуде. Ритейл өз пайызын тауарды сату үшін сауда үстемесі есебінен алуы тиіс, бұл әлемнің барлық елдерінде осылай жүзеге асырылады. КҚДА-ның мәліметтеріне сәйкес, республика бойынша «қызметтердің» ең көп саны ең ірі сауда желісі Magnum - 34 қызмет, одан кейін Metro – 16 қызмет және SMALL - 11 қызмет. Нәтижесінде, 2022 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында азық-түлік тауарлары бойынша табыс үлесі аталған ірі желіде қосымша қызметтерден - 62%, ал бөлшек саудадан - 38%, ал олардың жақын бәсекелестерінде - 65% және 35% құрады.
« Нәтижесінде, жеткізушілер тауардың бағасына тауарды алға жылжыту бойынша көрсетілген қызметтердің сыйақысын қосуға мәжбүр болады, бұл азық-түлік тауарларының соңғы бағасына әсер етеді. Сондай-ақ, әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларына (СМАТ) қатысты сауда желілерінің заңмен белгіленген 15% сауда үстемесін асыра пайдалануы да бар, бұл да тауардың соңғы бағасына әсер етеді », – деп атап өтті КҚДА.
Қызық, тіпті отандық өндірушілер үшін мұндай «дракондық» шарттарда желілер әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларына (СМАТ) қатысты сауда үстемесінің өлшемін бұзып қана қоймай, сонымен қатар, жүзеге асырылған тауар үшін төлемді кешіктіруде. Сонымен қатар, біздің елде тауардың уақытында төленбеуі үшін жауапкершілік нормалары жоқ, ал әлемдік тәжірибеде мұндай кешіктіру үшін әкімшілік жауапкершілік қарастырылған. «Қазақстанның Сүт одағының» директоры Владимир Кожевниковтың айтуынша, жеткізілген және сатылған өнім үшін төлемді кешіктіру жиі бір айдан, екі айдан және одан да көп уақытқа созылады. Бір рет, тіпті, сауда желісі бір жыл бойы жеткізушіге сатылған тауар үшін төлем жасамай, шамамен миллиард теңге қарыз болды.
«Біз желілердің бізге мүлдем қабылданбайтын шарттарды мәжбүрлейтіні туралы дабыл қағып жүрміз. Біз КҚДА-ның бұл есебін қуана қабылдаймыз, онда желілердің қалыпты экономикалық модельге қарсы, сауда үстемесі арқылы емес, қазақстандық өндірушілерге қажетсіз қызметтерді мәжбүрлей отырып, табыс табатыны қарапайым тілмен жазылған. Мұндай жағдайды дереу өзгерту қажет, себебі бұл отандық азық-түлік өндірісінің тағдыры мен оның өмір сүруі немесе толығымен импортқа жол беру мәселесіне қатысты» , - деп сенімді түрде айтты «Қазақстанның Сүт одағының» директоры Владимир Кожевников.