2025 жылға өсу болжамы күмәнді, Ұлттық қордан алынатын қаржыларды қатаңдату қажет
Заң жобасын талқылау барысында депутаттар оның өзгеруіне 136 ұсыныс енгізді. Сенатор Султанбек Макежанов 2025 жылға арналған базалық макроэкономикалық көрсеткіштердің 5,6%-ға өсу болжамының күмәнді және асыра бағаланғанын түсіндірді. Бұл ВВП-ның негізгі өсім резервтері жағдайымен расталады: 2024 жылдың 10 айында өнеркәсіп небәрі 2,6%-ға өсті, ал мұнай өндіру төмендеді. ВВП-ның өсуі мемлекеттік шығыстардың, әсіресе ауыл шаруашылығы мен құрылыс саласындағы өсімімен қолдау табуда, ал тау-кен және өңдеу өнеркәсіптері баяу өсуде.
Мемлекеттік шығыстардың өсімі инфляцияның өсуіне ықпал етеді және депутаттың айтуынша, «2025 жылға арналған инфляция коридоры 5,5-7,5% аралығында, бұрынғыдай, ұран болып қалуы ықтимал».
Макежановтың айтуынша, үкімет салықтардың әлсіз жинақталуымен Ұлттық қордан алынатын қаржылар арқылы жобаларды қаржыландыруды жалғастыруда. 2025 жылы Ұлттық қордан берілетін трансферттердің жалпы көлемі 5,2 трлн теңгеге дейін төмендеуі тиіс. Бұл қордың күтіліп отырған 4,8 трлн теңге түсімінен 500 млрд теңгеге артық.
2025-2027 жылдар аралығындағы бюджетке кепілдендірілген трансферттердің мөлшері жыл сайын 2 трлн теңге болады. Ұлттық қордың таза валюталық активтері 2025 жылы $62,2 млрд, ал 2026-2027 жылдары $69,9-78,7 млрд құрауы болжануда, деп хабарлады ұлттық экономика министрі Нурлан Байбазаров сенаторларға.
Макежановтың пікірінше, Ұлттық қордан алынатын қаржыларды шектеу бойынша қатаң нормативтің болмауы оларды көбейтуге мүмкіндік береді. Ұлттық қордың мақсатты трансфертін еркін пайдалану мысалы ретінде 2025 жылы субвенцияларға 1,6 трлн теңге қаржыландыруды атап өтті. Мақсатты трансферттер бойынша бұл белгісіздік Fitch Ratings агенттігін мысалға келтіріп, сынға алынады. Оның аналитиктері мұндай трансферттердің сипаты макроэкономикалық болжамдарға және Қазақстанның рейтингіне теріс әсер ететінін, сондай-ақ инвестициялық тартымдылығына зиян келтіруі мүмкін екенін айтады.
«Тікелей шетелдік инвестициялардың ағыны шындап төмендеп келеді. Сондықтан сенат бюджет ережелерін «экономикалық құлдырау кезеңдерінде ғана Ұлттық қордан трансферттерді бөлуді қарастыра отырып, қатаңдату қажет» деп санайды. Бұл қаржыларды пайдалану шектеулерін енгізу қажет, республикалық бюджет шығыстарының жалпы көлемінен нақты пайыздық қатынасты белгілеп, контрцикликалық бюджет саясатына байланыстыру керек», — деді Макежанов.
2025 жылға арналған бюджет кірістерінің негізгі бөлігі — салық түсімдері 15,1 трлн теңгеге жетеді, деп болжануда. Бұл — 2024 жылмен салыстырғанда 3 трлн теңгеге артық, алайда 2024 жылдың 9 айында корпоративтік салық бойынша жоспар 82%-ға, ал ҚҚС бойынша 70%-ға орындалды. Ал келесі жылға қатысты олар бойынша 2 трлн теңгеден астам өсім жоспарланған», — деді депутат күмәнді деректерді атап.
2024 жылы бюджетке түсімдердің азаюының негізгі себептері, әлемдік экономиканың баяулауы, экспорттық тауарлар бағасының төмендеуі және мұнай өндіру деңгейінің төмендеуі 2025 жылы да сақталуы мүмкін. Ал өңдеу өнеркәсібі бюджетке жаңа кірістер көздерін генерациялауы тиіс, бірақ баяу өсуде.
Макежановтың айтуынша, Қазақстанның мемлекеттік борышы қауіпсіз деңгейде, бірақ 2025 жылы оны қызмет көрсету үшін бюджетте 2,5 трлн теңге қарастырылған. Бұл — критикалық. Мемлекеттік борышты қызмет көрсету бюджет шығыстарының 10%-ынан аспауы тиіс, бірақ 2025 жылы бұл көрсеткіш 9,7%-ды құрайды, ал 2026 және 2027 жылдары — 9,9%.
Мемлекеттік кепілдікпен жеке займдарды өтеу және қызмет көрсету шығындары да өсуде. Мысалы, автожолдар құрылысы мен реконструкциясы жобаларын жүзеге асыру үшін берілген жеке займдар мемлекеттік борышқа кірмейді, бірақ шын мәнінде мемлекет кредиторларға міндеттемелерді толық көлемде өтейді. «Қазавтожол» АҚ 180 млрд теңге займ бойынша міндеттемелермен 2025-2027 жылдары жыл сайын 585,4 млрд теңге сұрауда, бұл бюджет жобасында қарастырылмаған.
Соңғы 3 жылда «Самұрық-Қазына» бюджетке 9-15% дивидендтер ғана аударды
«Самұрық-Қазына» қоры соңғы 3 жылда бюджетке таза табыстың 9%-дан 15%-ға дейін дивидендтер аударды, ал мемлекеттік активтерді басқару саясаты ашық емес және талдауға қиын, деді РК сенатының депутаты Сергей Карплюк 2025-2027 жылдарға арналған бюджет бойынша дебаттарда.
Оның айтуынша, дивидендтерді тікелей аударумен қатар, үкімет қорды өзінің профиліне сәйкес келмейтін жобаларды қаржыландыруға міндеттейді: спорт, тұрғын үй және медициналық мекемелер құрылысы.
«Сондай-ақ республикалық бюджеттен квазигоссекторды уставтық капиталды ұлғайту және инвестициялық жобаларды кредиттеу үшін қаржыландыру жүргізіледі. Мысалы, 2023 жылы жолаушы вагондарын өндіру жобасына бюджеттен 162 млрд теңге бөлінді, ал 2025 жылы тағы 65,5 млрд теңге жоспарлануда. Яғни, мемлекеттік активтерді басқару саясаты өнімсіз, ашық емес және талдауға қиын болып отыр», — деп қосты Карплюк.
Әрине, кейбір қысқа мерзімді мәселелер шешілуде, бірақ бұл қаржылар «бюджеттен тыс» кетіп, қордың ресурсы өнімсіз жұмсалуда, ал оған өз дамуының мәселелерімен айналысу керек, деп атап өтті депутат.
Қазақстанға 10-15 жылда 6% өсімді қамтамасыз ету үшін жеке бизнесті дамытуға үлкен назар аудару қажет, деді Қазақстан сенатының спикері Маулен Ашимбаев. Дәстүрлі парадигма шеңберінде «Самұрық-Қазына» — бұл дивидендтер, қор экономиканы дамытуда. «Бірақ бүгінгі парадима елдің алдында тұрған стратегиялық міндеттермен қаншалықты сәйкес келеді? — Қазақстан нарықтық экономиканы құруда, квазигоссектордың бір бөлігін кезең-кезеңімен жекешелендіруде, оның үлесін азайтуда, қазақстандық кәсіпкерлерге, шетелдік инвесторларға тапсыруда, және қалыпты нарықтық жүйені құруда», — деп еске салды сенат спикері.
Бұл парадигмада, Қазақстанда «Самұрық-Қазына» экономиканың көп бөлігін жауапты болса, қор өздігінен шектеулі және ол кемшіліктерге ие, өйткені квазигоссектор бюджетке тәуелді. 2023 жылы үкімет, сенат басшысының мәліметі бойынша, «Самұрық-Қазына» қорының 1 трлн теңге көлемінде құйған, бұл Ұлттық қордан келетін ақшаны есептемегенде. Сондықтан, 6%-дық ұзақ мерзімді, сапалы өсімді әртүрлі секторлар бойынша қамтамасыз ету үшін, жеке бизнесті дамыту, инвесторларды тарту, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру қажет.
Президенттің мамырдағы Жарлығында барлық міндеттер анық қойылған. Парламент пен үкімет осы құжатта баяндалған нормаларды сапалы жүзеге асыруы тиіс. Егер негізінде, қазір кезең-кезеңімен «